Wiersze z tomika „Nawet gdy się śmieję” Halina Birenbaum

Tak, znów piszę na ten temat. Odpowiadam z góry na to krytyczno-lekceważące pytanie-zarzut wszystkim, którzy mnie nim obdarzają, cz też obdarzą w przyszłości. To jest mój główny temat, temat życia i śmierci, i ludzi w latach okupacji hitlerowskiej, i zagłady oraz niezliczonych refleksji z lat późniejszych, powojennych. Wspomnienia i odczucia z owego okresu nie przestają mnie absorbować. Ci, którzy urodzili się czy urodzą później – muszą o nich wiedzieć, a nie wszyscy, którzy przeżyli, potrafią je przekazać. Mówię to dziś z całą, nie charakterystyczną dla mnie, pewnością siebie, a także i niemałą dozą goryczy i gniewu.

Piszę wciąż o tym, opowiadam uczniom w szkołach. Właściwie więcej opowiadam niż piszę, gdyż oni wolą raczej ustne relacje – mniej kwapią się potrudzić nad książką...

Wracam z takich wystąpień wyczerpana fizycznie i duchowo. Czuję, że pozostawiam duszę i serce u swych słuchaczy. Cały dzień już potem nic nie mogę robić, nie udaje mi się zasnąć, ani wrócić do otaczającej mnie rzeczywistości. Dopadam słodyczy, jem i piję wszystko, co mi jest zabronione. Pragnę być sama, płakać, pisać... Wydaje mi się nagle, że wszystko mi wolno, skoro zdołałam przeżyć ten koszmar i zmierzyć się z nim na nowo, opowiadając o nim przed tyloma słuchaczami. Wypełnia mnie w takich chwilach przekonanie, że jestem niezwyciężona, potężna!

I mam wrażenie, że moi słuchacze (lub czytelnicy) przeżywszy tę opowieść, czują to samo.

Krajobraz wojennego getta stał się jedynym tematem tych wierszy, w porównaniu z którym wszystko inne jest bezbarwne i bez znaczenia. Przeżyty w dzieciństwie lęk o najbliższych i własne życie jakby nie ustąpił do dziś i nadal trwa. Autorka nie jest też tak zupełnie pewna, czy jej obecne życie jest całkowicie spokojne i bezpieczne, i czy ona w ogóle ma prawo do spokoju i bezpieczeństwa. Jej przeszłość zakorzeniona jest w teraźniejszości, nie można się od niej wyzwolić. I choć mamy tyle książek, wierszy i filmów o zagładzie polskich Zydów, to jakby zabrakło w nich właśnie tego elementu, który może być największym atutem omawianych wierszy, decydującym o ich oryginalności i autentyźmie. Autorka nie buduje żadnej poetyckiej wizji. O stale przeżywanym od nowa dramacie mówi zwyczajnie i po prostu. Czasami jej teksty przestają być wierszami, zamieniają się w opowiadanie, nowelę czy artykuł z dziennika.

Autorka miała 10 lat, gdy wybuchła wojna. Przeżyła warszawskie getto i kolejne obozy zagłady. Z komory gazowej wyszła żywa tylko dlatego, że właśnie zabrakło gazu. Kula esesmana przeszyła jej ciało parę milimetrów od serca. Nie raz wygrzebała się spod martwych ciał, by znów cudem ocaleć.

Zycie Pani Haliny jest wielką ironią losu, ale to właśnie ona żyje. Wtedy, w getcie, nikt nie przepowiadał jej życia. Tymczasem z wielo-osobowej rodziny ona przeżyła. Jak radzi sobie z takim bagażem przeżyć? Jak odbiera swój cud ocalenia?

Dzisiaj autorka mieszka w Izraelu. Założyła rodzinę, ma dom, dzieci... O swoim domu powie w wierszu „Mój dom to ogród kwitnący”: „Mój dom jest wspaniały (...) jest twierdzą bezpieczeństwa, Mój dom to miłość – to moje istnienie”.

Ale przeszłość w niej żyje. Cokolwiek robi, robi z myślą o TAMTYCH, którzy zostali zgładzeni w hitlerowskich obozach śmierci. Czy ONI ją widzą? Czy cieszyliby się razem z nią? A co powiedzieliby o jej synu, wnukach...? I znów teraźniejszość miesza się z przeszłością, i mija kolejna bezsenna noc.

Poezji pani Haliny Birenbaum nie sposób oceniać. Już przed pierwszym wierszem, ba, nawet przed odautorskim wstępem umieszczonym na skrzydełku, pojawia się między nami bariera nie do przebycia. Tą barierą jest rodzaj przeżyć, ich głębokość i skutki na dzisiaj nieporównywalne, i daj Boże, aby się nigdy porównywalne nie stały.

Już samo zetknięcie się z tą małą, skromną kobietą, która jeszcze dzisiaj wygląda jak dziewczynka jest czymś nierzeczywistym, jak nierzeczywistym staje się wszystko, co przeżyła.

A jednak to prawda. Każda linijka jest dokumentem tych zbrodni. Choć zarazem i świadectwem, że ludzka wytrzymałość wynikająca z chęci życia jest bezgraniczna.

Halina Birenbaum wydała w 1967 roku w „Czytelniku” wstrząsającą książkę „Nadzieja umiera ostatnia”. Drugie wydanie tej książki uzupełnione i poprawione, ukazało się w 1988 roku. Na podstawie tej książki nakręcono w Izraelu film zatytułowany „Z powodu tej wojny”. W bieżącym roku (1990) podpisała w Czytelniku umowę na drugą część wspomnień. Od paru lat publikuje swoje wiersze w polskiej i izraelskiej prasie. Pisze je już od lat, ale dopiero teraz zdecydowała się na wydanie ich w książce po polsku.

Ona czekała na mnie tam przy drodze
wiedziała, że kiedyś przyjdę
odczuję wszystkimi zmysłami
matkę swą, piękną i młodą

Ona czekała na mnie tam przy drodze na Majdanku
naprzeciw baraku "dezynfekcja" – pieców krematorium
przybyłam z daleka po czterdziestu latach
a Ona stała tu, jak wtedy – mimo swej śmierci
jak w ów dzień rozstania:
czarnowłosa, niewysoka
długi lok zwieszony nad czołem
i włosy skręcone w wałek okalający głowę
policzki czerwone, oczy wielkie, rozszerzone brakiem snu
zęby białe jak perły odsłaniają uśmiech
najwspanialszy na kuli ziemskiej – uśmiech matki

usiłujący uspokoić dziecko
u wrót komory gazowej i pieców do spalania

szeroki płaszcz pepito okrywa Jej ciało
i mnie w niego wtula, aby w tym piekle
w chwili przedostatniej
wpoić moc ludzkiego ciepła i promień ukojenia
w miejscu, z którego wyjść można było jedynie
jako dym z komina

przybyłam tutaj znowu
z innego kraju, jako dorosła kobieta
i ta sama dziewczynka, którą byłam wtedy,
którą Ona tak kochała i tak drżała o jej los

– wchodząc na żwir tej drogi poczułam obecność Jej postaci
biegłam ku Niej ile tchu w piersiach,
i, jak wtedy, zatrzymałam się nagle, stanęłam
oszalała z bólu i bezradności, pojęłam
– oderwali Ją ode mnie i nie będę Jej miała nigdy!

Majdanek – dziś uśpione królestwo śmierci
razem przywieźli nas tutaj, a teraz stoję sama

obejmuję Jej postać, dotykam
i tonę w tym bólu, że
jestem taka mała i bezradna
stoję tutaj znowu
naprzeciw komory gazowej i krematorium za późno zgaszonego

bezsilna, jak wtedy, choć wolna...

usiadłam na tej ziemi przy drodze,
rozpłakałam się na głos, do nieprzytomności
bez wstydu, bez opanowania
i tulę się do cienia mojej Matki
trzymam się go wszystkimi siłami
zdecydowana wziąć go do domu za morze
mimo że właściwie pragnę pozostać tutaj
ze swoimi łzami

nie wiem, jak wróciłam sama
gdy Ona została tam w tej ciszy śmiertelnej
byłam zdrętwiała
tylko spazm wstrząsał mym ciałem

obcy Polak, pracownik muzeum, przeszedł obok mnie
ze wzgórza przy drodze zawołał:
– "Kogo ci zabili tutaj, że tak rozpaczasz?"
nie dostawszy odpowiedzi – odszedł

zwrócił się do mnie w języku ludzi żyjących
a ja byłam z wizją mojej Matki
z Jej cieniem w przestworzach
z Jej śmiercią na Majdanku – a może i moją...

30 sierpnia 1986

W pokoju jest cicho, przytulnie. Miarowe bicie zegara miesza się z równym oddechem śpiących spokojnie dzieci. Niezwykła noc, gdyż – jak nigdy o tej porze w Izraelu – na dworze leje deszcz. Ciężkie krople uderzają o dachy i szybko spływają po szybach. Świeże, chłodne powietrze wypełnia mieszkanie. Owinęłam się kołdrą, głowę wtuliłam w ciepłą poduszkę i wsłuchuję się w szum tej nieoczekiwanej ulewy. I nagle...

Leje deszcz. Ciężkie chmury pokryły niebo, przesłoniły sobą świat. Nieprzerwane strugi wody spływają na ziemię. Na placu obozowym stoją rzędami tysiące znękanych, wycieńczonych ludzi.

Nogi zdrętwiałe w przegniłych, podartych butach, grzęzną w błocie. Woda przesiąka przez nędzną odzież, spływa po głowach, po twarzach, po niemal nagich, wychudzonych ciałach. Dreszcze zimna i kurcze głodu wstrząsają ludźmi. "Aufzejerki", odziane w ciepłe mundury i długie, nieprzemakalne płaszcze, z olbrzymimi kapturami, pilnują, z bronią u boku, abyśmy stali równo. Porządek musi być!

Mijają godziny. Niebo staje się coraz ciemniejsze, ulewa wzmaga się i wzmaga. Dziesiątki ludzi, omdlałych lub już martwych, padają bezsilnie w błoto. Nikt nie reaguje. Deszcz zmywa łzy, ból, wszelkie uczucia. Nieprzytomne oczy spoglądają uparcie na wąskie drzwi baraków. Na ustach błąka się nieme pytanie: jak długo jeszcze? Kiedy nadejdzie kres tej męki?

Nagle – komenda: klęczeć! Wszyscy na kolana! Z nadludzkim wysiłkiem wyrywamy zmartwiałe nogi ze śliskiego bagna. Z trudem udaje się zgiąć zesztywniałe kolana i klęknąć w błocie. Kamienie wbijają się w ciało, kalecząc do krwi.

I znów komenda: ręce do góry! Klęczeć równo! Wziąć po dwie cegły do każdej ręki! A deszcz leje jak z cebra. Wiatr wyje i chłoszcze. Zapada noc.

Na placu klęczą, wśród trupów, w grząskim błocie, tysiące ludzi, zaciskając w męce usta do krwi. Łzy i krew mieszają się z błotem i śmiercią od hitlerowskiej zarazy.

W pokoju jest cicho, przytulnie. Czy to był sen? Nie, to był Oświęcim! To krople ulewnego deszczu w spokojną, majową noc przeniosły mnie znowu do obozu Zagłady.

Chciałam napisać coś
o numerze wyrytym
na ramieniu - mój dowód osobisty z Oświęcimia

On jest w moim mięsie
ze mną wciąż i tak już
od lat. Nie zbladł, nie wypłowiał
żadna cyfra się z niego nie wymazała
Czy on mi przeszkadza? Nie, mnie nie
jestem już tak przyzwyczajona
jakbym go miała od urodzenia
Ale czasem, gdy zwraca uwagę
kiedy znajduję się w obcym gronie
i spoglądają na niego
płoszy
Nie lubię być w centrum uwagi
Czuć badające spojrzenia, ciekawskie, zgadujące
napiętnujące
W takich chwilach kłopotliwych pytań
pełnych politowania
(Albo jeszcze gorzej pełnych zainteresowania -
wysokością odszkodowania opłacanego przez Niemców)

Pragnę, żeby zawsze panowała zima, gdyż
Wtedy wszystko zakrywają długie rękawy.

w chwilach wielkiego smutku lub radości
ogarnia mnie chęć
zapłakać na głos – i zawołać:
Mamo, czy Ty mnie widzisz, czy mnie widzisz, Mamo?

istnieję, przeżyłam
wyrosłam sama, upilnowałam zasad, które mi wpajałaś
zbudowałam dom, rodzinę
dzieci na świat przyniosłam
wnuki, których Ty nie poznałaś...

wychowałam synów, przyzwyczaiłam do potraw,
które Ty przyrządzałaś
i ich smak tak lubiłam!

i zawsze, we wszystkich sytuacjach – pytałam
samą siebie
co Ty powiedziałabyś, Mamo, gdybyś widziała, albo:
czy Ty o tym wiesz, czy mnie widzisz, Mamo?

prosta

zwykła kobieta
Matka kochana!
chciałam być do Ciebie podobna!
dążyłam do tego, Twą postać nosiłam przed sobą
jestem mniej od Ciebie odważna i cicha, ale wierna
miłości
i wszystkiemu, co we mnie wpoiłaś...

Ty zostałaś wyrwana z tego świata tak młodo!
teraz już jestem od Ciebie starsza
jestem babką – czy Ty o tym wiesz?
czy Ty to sobie wyobrażasz – czy widzisz to?

ale nie tylko stąd wynika moje wzruszenie,
które przywraca mi Twoje imię
czy wiesz, Mamo, że ukazała się książka,
której Ty jesteś bohaterką
napisała ją ta mała dziewczynka "Stamtąd"
czy Ty ją widzisz, Mamo? Czy ją słyszysz?

Tak bardzo chciałam się cieszyć
a tu łzy...
czy mnie widzisz, Mamo?

Kwiecień 1983

W getcie warszawskim mieliśmy sąsiadkę.
mieszkała w wynajętej kuchni,
w mieszkaniu wdowy – dentystki,
gdzie i my wynajmowaliśmy pokój.

Były nas tam cztery rodziny
sublokatorów właścicielki mieszkania,
sparaliżowanej od szoku bombardowania Warszawy.

Kobieta była niska, cicha
pamiętam też jej męża.
pracował na przymusowych robotach.

Po pewnym czasie widziałam,
jak jej brzuch powiększał się.
Wszyscy szeptali coś,
złościli się na to ośmielenie...

A jej mąż chudł i chudł,
nogi mu opuchły,
zaczął leżeć w łóżku.

Zimno i ponuro było w ich mrocznej kuchni,
głód dokuczał im straszliwie.
Ta mała kobieta kręciła się wśród nas,
prosiła o jałmużnę.

Jej mąż spuchł cały
– i tak też jej brzuch...
Kiedy dziecko się urodziło –
ojciec już nie żył.

Ona dalej błagała o pomoc,
pukała do drzwi z niemowlęciem w ramionach,
owiniętym w szmaty.
Maleństwo wrzeszczało.

Potem jego płacz osłabł, ścichł.
Opuściły go siły –
matka nie miała mleka ani co mu dać jeść
– i zmarło.
Potem ona też znikła, skonała.
Powód był ten sam!

A wtedy w getcie jeszcze nie było to najgorsze:
nie wywozili jeszcze ludzi
do komór gazowych na zagładę.

Wtedy to był tylko początek...

Dzisiaj są urodziny mojego Brata ale on zginął
w Auschwitz, przed czterdziestu laty,
w selekcji wyznaczony na lewo – na śmierć.
Trudno mi już wierzyć że On w ogóle istniał...
Dwudziestoletniego zabrali go do krematorium.

Ja wtedy byłam małą dziewczynką,
więźniarką w Birkenau.
Ledwie pamiętam jak On wyglądał,
nie mam nawet Jego fotografii!

W moim domu w getcie wszyscy bali się,
że mój los będzie najgorszy,
że mnie pierwszą przeznaczą na śmierć...

Być może mieli rację.
Pod wieloma względami zostałam Tam z nimi.
Pewnym jest, że nie zdążyłam być dzieckiem.
Pokolenia minęłam w straszliwym pędzie,
zmieszałam się z żywymi i martwymi Stamtąd.
Ja – ta mała niezdara rodziny – dziś potrafię żyć,
być Jej godna, czcić Ją,
przekazywać Jej obraz, wymiawiać Jej imię,
pamięć o Nich przekazywać innym.

Dziś mój brat mógłby być ojcem, dziadkiem,
moje dzieci mogłyby mieć wujka...
One nigdy nie widziały twarzy swych bliskich,
ale wiedzą od kogo się wywodzą – i pamiętają!
Może nie daty ich urodzin i kiedy ich zamordowano,
nie pójdą na ich groby, których nie ma nigdzie.
Lecz będą Ich opłakiwać, czcić, przypominać,
ich zasłyszane imiona – zapamiętają.

Mój brat będzie żyć w ich sercach,
W postaciach ich dzieci i dzieci ich dzieci.

To nie to samo!
On został zamordowany młody, w pełni życia.
I tego nie da się zwrócić.

Dziś data Jego urodzin
a Jego tak dawno już nie ma – żadnego po Nim śladu!
Wiatry noszą Jego popioły rozproszone
i będą je rozwiewać
do końca świata i czasu.

Czy mnie wolno podpisywać się nowym imieniem,
istniejącym, żywym?
Czy to jestem ja?
Czy ja kiedyś miałam Brata? Przed tak wielu laty?
Tak wychodzi według dat, liczb dni, miesięcy...
Te wracają co roku, nawiedzają mnie –
Bez Najdroższych.

Drzewa widzą i słyszą wiele
Wchłaniają w siebie zakrywają
Ale nawet gdy szumią –
Milczą

Nie mówią
Ani o rzeczach wspaniałych co
W ich cieniu się działy
Ani o strasznych –

Pną się do światła
Jak my słońca są spragnione
W ciemnościach zamierają
Wysychają od brutalności

... także w Auschwitz
Rosły pięły się ku niebu
Wchłaniały w siebie
I krzyk i ogień i dym

A ja
Gdy mnie wśród nich prowadzono
Odnajdywałam w nich znak życia
Dowód isnienia
Mnie wzbronionego

Wpatrywałam się w drzewa
Wdychałam ich zapach zmieszany
Z zapachem palonych ludzi

Przekazywałam im oczyma moje pragnienia
Mój krzyk o życie
O wiarę
Że ono będzie i dla mnie
Możliwe

Wielu jak ja spowiadało się tu drzewom
Błagało o pamięć
Pragnęło wspiąć się na ich wierzchołki
By odlecieć

A drzewa to wszystko widziały słyszały
I swym zwyczajem
Rosły zieleniły się – i milczały

Upiły się zapachem palonych ludzi
Piekielnym czarem zaczarowane?
I stały się czymś innym
Niż dotąd były?

Mnie małej dane było przeżyć
By opowiedzieć
O nazistowskich niemieckich potworach
O ludziach, o drzewach-świadkach

Jednak
Kochałam i kocham drzewa
Ich cieniom powierzam
Mój ból tęsknotę marzenia –

W tej podniosłej ciszy drzew
W ich niepoprawnym tajemnym milczeniu
Wtedy była nadzieja
A dziś jest
Ukojenie

nawet kiedy jesteś martwy - jesteś
nawet kiedy jesteś martwy nie odchodzisz
jest twoje ciało
jest proch
twoja obecność w myślach
w wizjach przesuwających się przed oczami
w przymusie pamiętania, w tęsknocie i bólu -
w przekleństwie i nienawiści
jedynie dla siebie nie istniejesz
reszta toczy się tak samo
nie ma absolutnego zniknięcia
martwi wplatają się w żywych
nie ma nicości
nawet kiedy jesteś martwy
jesteś

pytają mnie wiele razy
w Izraelu
dlaczego mimo okropności Zagłady
pragnęłam jeszcze żyć
jak to wyjaśnić?
urodziłam się, ujrzałam niebo i słońce
i tak bardzo pragnęłam ich znów i znów!...

Linie po linii rozrzuciłam -
Mieszankę dziwną
Łez i uśmiechów dalekich
bólu tęsknoty
i obrazy które są tylko w pamięci jeszcze
jak kwiaty na wietrze
rozproszone
wiatrem na wszystkie strony
rozsiane

Home	My Israel	Father	Album	Gombin	Plock	Trip	SHOAH	Communities
Heritage	Searching	Roots	Forum	Hitachdut	Friends	Kehilot	Verbin	Meirtchak
Treblink	Bialystok	Halina	Chelmno	Mlawa	Testimonies	Personal	Links	Guest Book
WE REMEMBER! SHALOM!